Σελίδες

Παρασκευή 14 Σεπτεμβρίου 2012

2. Το άρθρο στο Σαμιακό Ιδίωμα (ΣαμΙ)



Ανοίξτε το ηχητικό αρχείο που ακολουθεί (πιέζοντας το αριστερό πλήκτρο του ποντικιού πάνω στο βέλος)ώστε να ακούτε και προφορικά την ανάρτηση "Το άρθρο στο ΣαμΙ" ενώ την διαβάζετε.


Ηχητικό αρχείο


Το σαμιώτικο άρθρο έχει τρία γένη και κλίνεται ως εξής:

Αρσενικό γένος
Ενικός αριθμός
Πτώσεις
Τύποι
Παραδείγματα
Ονομαστική
ου
ου άθρουπους (ο άνθρωπος), ου νέους (ο νέος), ου αέρας (ο αέρας), ου παπάς (ο παπάς), ου bαbάς (ο μπαμπάς)
Γενική1)
τ’ , d
τ’ αθρώπ’ (του ανθρώπου), τ’ νέου (του νέου), τ’ αέρα (του αέρα), τ’ παπά (του παπά), dbαbά (του μπαμπά)
Αιτιατική2)
τουν, του
τουν άθρουπου (τον άνθρωπο), του νέου (τον νέο), τουν αέρα (τον αέρα), του bαπά (τον παπά), τουbά (τον μπαμπά)
Κλητική
(ε!, ούι!, ...)
άθρουπη! (άνθρωπε!), νέη! (νέε!), αέρα! (αέρα!), παπά! (παπά), bαbά! (μπαμπά!)

Πληθυντικός αριθμός
Ονομαστική
οι
οι αθρώπ’ (οι άνθρωποι), οι νέοι (οι νέοι), αέρ’δης (οι αέρηδες), οι παπάδης (οι παπάδες), οι bαbάδης (οι μπαμπάδες)
Γενική3)
(απ’ )
απ’ τς αθρώπ’ (των ανθρώπων), απ’ τς νέοι (των νέων), απ’ τς αέρ’δης (των αέρηδων), απ’ τς παπάδης (των παπάδων),
Αιτιατική4)
τς, τζ
τς αθρώπ’ (τους ανθρώπους), τς νέοι (τους νέους), τς αέρ’δης (τους αέρηδες), τς παπάδης (τους παπάδες), τζ bαbάδης (τους μπαμπάδες)
Κλητική
(ε!, ούι!, ...)
αθρώπ’! (άνθρωποι), νέοι! (νέοι!), αέρ’δης! (αέρηδες!), παπάδης! (παπάδες!), bαbάδης! (μπαμπάδες!)

Θηλυκό γένος
Ενικός αριθμός
Πτώσεις
Τύποι
Παραδείγματα
Ονομαστική
η
η γι’ναίκα (η γυναίκα), η μάνα (η μάνα), η αυλιή (η αυλή), η γιιαγιιά (η γιαγιά)
Γενική5)
τση, τς, τζ
τση γι’ναίκας (της γυναίκας), τς μάνας (της μάνας), τς αυλιής (της αυλής), τζ γιιαγιιάς (της γιαγιάς)
Αιτιατική6)
τη, τ’ , τν, d
τη γι’ναίκα (τη γυναίκα), τ’ μάνα (τη μάνα), τν αυλιή (την αυλή), d’ γιιαγιιά (τη γιαγιά),
Κλητική
(ε!, ούι!, ...)
γι’ναίκα! (γυναίκα!), μάνα! (μάνα), αυλιή! (αυλή!), γιιαγιιά! (γιαγιά!)

Πληθυντικός αριθμός
Ονομαστική
οι
οι γι’ναίκιης (οι γυναίκες), οι μανάδης (οι μανάδες), οι αυλές (οι αυλές), οι γιιαγιιάδης (οι γιαγιάδες)
Γενική3)
(απ’ )
απ’ τσι γι’ναίκιης (των γυναικών), απ’ τς μανάδης (των μανάδων), απ’ τς αυλές (των αυλών), απ’ τζ γιιαγιιάδης (των γιαγιάδων)
Αιτιατική7)
τσι, τς, τζ
τσι γι’ναίκιης (τις γυναίκες), τς μανάδης (τις μανάδες), τς αυλές (τις αυλές), τζ γιιαγιιάδης (τις γιαγιάδες)
Κλητική
(ε!, ούι!, ...)
γι’ναίκιης! (γυναίκες!), μανάδης! (μανάδες!), αυλές! (αυλές!), γιιαγιιάδης! (γιαγιάδες!)

Ουδέτερο γένος
Ενικός αριθμός
Πτώσεις
Τύποι
Παραδείγματα
Ονομαστική8)
του, τ’
του σπίτ’ (το σπίτι), τ’ αγόρ’ (το αγόρι), του βιβλιίου (το βιβλίο)
Γενική1)
τ’, d
τ’ σπιτχιού (του σπιτιού), τ’ αγουργιού (του αγοριού), d’ βιβλιίου (του βιβλίου)
Αιτιατική
τουτ’
του σπίτ’ (το σπίτι), τ’ αγόρ’ (το αγόρι), του βιβλιίου (το βιβλίο)
Κλητική
(ε!, ούι!, ...)
σπίτ’! (σπίτι!), αγόρ’! (αγόρι!), βιβλιίου! (βιβλίο)

Πληθυντικός αριθμός
Ονομαστική
τατ’
τα σπίτχια (τα σπίτια), τ’ αγόργια (τα αγόρια), τα βιβλιία (τα βιβλία)
Γενική9)
τς, τζ
τς σπίτχιούνης (των σπιτιών), τς’ αγουργιούνης (των αγοριών), τζ βιβλιιούνης (των βιβλίων)
Αιτιατική
τατ’
τα σπίτχια (τα σπίτια), τ’ αγόργια (τα αγόρια), τα βιβλιία (τα βιβλία)
Κλητική
(ε!, ούι!, ...)
σπίτχια! (σπίτια!), αγόργια! (αγόρια!), βιβλιία! (βιβλία!)


––––––––––––––––––
1)   Το άηχο «τ’» της γενικής ενικού του αρσενικού και του ουδετέρου χρησιμοποιείται όταν ακολουθεί φωνήεν, οποιοδήποτε άηχο σύμφωνο ή ρινικό, πλευρικό ή παλλόμενο ή άηχο τριβικό σύμφωνο, ενώ μετατρέπεται σε ηχηρό «d» όταν ακολουθεί ηχηρό ανακοπτικό ή ηχηρό τριβικό σύμφωνο.

2)   Το «τουν» του άρθρου της αιτιατικής ενικού του αρσενικού χρησιμοποιείται όταν ακολουθεί φωνήεν, χάνει το τελικό «ν» του όταν ακολουθεί οποιοδήποτε σύμφωνο και αν αυτό είναι άηχο ανακοπτικό το μετατρέπει στο αντίστοιχο ηχηρό ανακοπτικό.

3)   Η γενική πληθυντικού του αρσενικού και του θηλυκού σχηματίζεται περιφραστικά με την πρόθεση «από»/«απ’» και την αντίστοιχη αιτιατική.

4)   Το άηχο «τς» της αιτιατικής πληθυντικού του αρσενικού χρησιμοποιείται όταν ακολουθεί φωνήεν, οποιοδήποτε άηχο σύμφωνο ή ρινικό, πλευρικό ή παλλόμενο ή άηχο τριβικό σύμφωνο, ενώ μετατρέπεται σε ηχηρό «τζ» όταν ακολουθεί ηχηρό ανακοπτικό ή ηχηρό τριβικό σύμφωνο.

5)   Το άηχο «τς» της γενικής ενικού του θηλυκού χρησιμοποιείται όταν ακολουθεί φωνήεν, οποιοδήποτε άηχο σύμφωνο ή ρινικό, πλευρικό ή παλλόμενο ή άηχο τριβικό σύμφωνο, ενώ μετατρέπεται σε ηχηρό «τζ» όταν ακολουθεί ηχηρό ανακοπτικό ή ηχηρό τριβικό σύμφωνο. Το «τση» χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις όπου η λέξη που ακολουθεί αρχίζει με συμφωνικό σύμπλεγμα ή έχει υποστεί συγκοπή και ακολουθεί σύμπλεγμα συμφώνων όπως: τση στράτας (της στράτας), τση γι’ναίκας (της γυναίκας).

6)   Το άηχο «τ’» της αιτιατικής ενικού του θηλυκού χρησιμοποιείται όταν ακολουθεί ρινικό, πλευρικό ή παλλόμενο ή άηχο τριβικό σύμφωνο Το «τν» χρησιμοποιείται όταν ακολουθεί φωνήεν, ενώ όταν ακολουθεί άηχο ή ηχηρό ανακοπτικό ή ηχηρό τριβικό σύμφωνο δίνει το «ν» και μετατρέπει το ακόλουθο άηχο σε ηχηρό, ενώ το ίδιο γίνεται «d». Το «τη» χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις όπου η γενική σχηματίζεται με το τση: τη στράτα (τη στράτα), τη γι’ναίκα (τη γυναίκα).

7)   Το άηχο «τς» της αιτιατικής πληθυντικού του θηλυκού χρησιμοποιείται όταν ακολουθεί φωνήεν, οποιοδήποτε άηχο σύμφωνο ή ρινικό, πλευρικό ή παλλόμενο ή άηχο τριβικό σύμφωνο, ενώ μετατρέπεται σε ηχηρό «τζ» όταν ακολουθεί ηχηρό ανακοπτικό ή ηχηρό τριβικό σύμφωνο. Το «τσι» χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις όπου η γενική ενικού σχηματίζεται με το τση: τσι στράτης (τις στράτες), τσι γι’ναίκης (τις γυναίκες).

8)   Το «τ’» της ονομαστικής και αιτιατικής ενικού και πληθυντικού του ουδετέρου χρησιμοποιείται όταν ακολουθεί φωνήεν.

9)   Το άηχο «τς» της γενικής πληθυντικού του ουδετέρου χρησιμοποιείται όταν ακολουθεί φωνήεν, οποιοδήποτε άηχο σύμφωνο ή ρινικό, πλευρικό ή παλλόμενο ή άηχο τριβικό σύμφωνο, ενώ μετατρέπεται σε ηχηρό «τζ» όταν ακολουθεί ηχηρό ανακοπτικό ή ηχηρό τριβικό σύμφωνο.



Τετάρτη 12 Σεπτεμβρίου 2012

1. Το φθογγολόγιο του Σαμιακού Ιδιώματος (ΣαμΙ)

Ανοίξτε το ηχητικό αρχείο που ακολουθεί (πιέζοντας το αριστερό πλήκτρο του ποντικιού πάνω στο βέλος) ώστενα ακούτε και προφορικά την ανάρτηση "Το φθογγολόγιο του ΣαμΙ" ενώ την διαβάζετε.

Ηχητικό αρχείο


Οι φθόγγοι του ΣαμΙ δεν διαφέρουν από τους φθόγγους της Κοινής Νεοελληνικής (ΚΝ) και αναγράφονται στον Πίνακα 1, που ακολουθεί, με το διεθνές σύμβολό τους (πρώτη στήλη) την αντιστοίχισή τους με ελληνικά γράμματα (δεύτερη στήλη) και με παραδείγματα λέξεων για την κάθεμιά αντιστοιχία (τρίτη στήλη).



Πίνακας 1 – Οι φθόγγοι του Σαμιακού Ιδιώματος
Διεθνές σύμβολο φθόγγου
Συμβολισμός του φθόγγου με γράμματα
Παραδείγματα λέξεων
[a]
α
ανάσα (ανάσα), αυτό (αυτό), αυδά (εδωνά)
[e]
ε, αι
ένα (ένα), παίρνου (παίρνω)
[i]
η, η, ι, υ, ει, οι, υι
ήλιιους (ήλιος), ήρθη (ήρθε), σπίτ’ (σπίτι), κιύμα (κύμα), είνη(είναι), νιοίκι’ (νοίκι)
[o]
ο, ω
bόρα (μπόρα), τώρα (τώρα)
[u]
ου, ου
bουρούσα (μπορούσα), μουστουκούλουρου(μουστοκούλουρο)
[v]
β, υ
βάτους (βάτος), αυλιή (αυλή)
[γ]
γ
γάτους (γάτος), αγόρ’ (αγόρι), γουφός (γοφός)
[j]
γι
γιέννα (γέννα), έγιινη (έγινε), γιύρου (γύρω), γιιαγιιάγιιός (γιός)
[δ]
δ
δένου (δένω)
[z]
ζ
ζο (ζώο), ζβουρα (σβούρα), ζγάρα (σγάρα), ζλιιάρ’ς (ζηλιάρης)
[θ]
θ
θάλασσα (θάλασσα), θέλου (θέλω)
[k]
κ
κάτ’ (κάτω), κόπους (κόπος), κούκους (κούκος)
[c]
κι
κιισκιέκι’ (κεσκέκι), φασκιιά (φασκιά), κιιούπ’ (κιούπι)
[l]
λ
λάθους, (λάθος), λέρα (λέρα), ληρός (λερός), λουτός (λωτός)
[ʎ]
λι
λιίπους (λίπος), λιιάζου (λιάζω), ηλιιές (ελιές), λιύπ’ (λύπη)
[m]
μ
μάτ’ (μάτι), μένου (μένω), κατάμουνους (κατάμονος)
[n]
ν
νάνους (νάνος), νέτους (νέτος), πάνη (πάνε), νουνός (νονός)
[ɲ]
νι
Νιίκους (Νίκος), νιοίκι (νοίκι), νιιάτα (νιάτα), ληκάνι’ (λεκάνη)
[ŋ]
ŋ
άŋχους (άγχος), τσιŋgιένιιους (τσίγκινος)
[p]
π
πάπχια (πάπια), πουδάρ’ (ποδάρι, πόδι), πήρης (πήρες)
[r]
ρ
ράγα (ρώγα), ρηματχιά (ρεματιά), ρόϊδου (ρόδι)
[s]
σ
σάbους (σάμπως), σλούκι (νεροχύτης), σ’μάδ’ (σημάδι), σ’νάπ’ (σινάπι), στρώσ’μου (στρώσιμο)
[t]
τ
ταβάς (ταψί), τόπ’ (τόπι), τέμπου (τέμπο), τρέμου (τρέμω)
[f]
φ, υ
φάδ’ (υφάδι), αυτήνι (αυτή)
[χ]
χ
χαρέμ’ (χαρέμι), π’χός (μπουχός), χουρός (χορός),
[ç]
χι
χιέρ’ (χέρι), έρχιητη (έρχεται), αρχινάου (αρχίζω)
[g]
g
gάστρι (εγκυμοσύνη), gόμηνα (γκόμενα), μαgούρα (μαγκούρα)
[ɟ]
gι
αgιειό (καθοίκι), gιιουμνάκι (γκιουμνάκι)
[b]
b
bαbάς (μπαμπάς), bούκνα (μαυρόσυκο), bηρdές (μπερντές)
[d]
d
dαμάρ’ (νταμάρι), dουσιμές (πλακόστρωτο)
[ʦ]
τσ
τσανάκι (τσανάκι), τσ’πούρα (τσιπούρα)
[ʣ]
τζ
τζάκι (τζάκι), τζισμέδγια (μπότες)

Φωνήεντα – σύμφωνα
Οι 5 πρώτοι φθόγγοι του Πίνακα 1 είναι φωνήεντα, ενώ οι υπόλοιποι 27 είναι σύμφωνα. Η διάκριση των φθόγγων σε 5 φωνήεντα και 27 σύμφωνα διαφέρει από την διάκριση των γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου σε 7 φωνήεντα και 17 σύμφωνα στο ότι η διάκριση των γραμμάτων βασίζεται στον αν ο κύριος φθόγγος που συμβολίζει το καθένα είναι φωνήεν ή σύμφωνο.

Ταξινόμηση των φωνηέντων
Στον Πίνακα 2, δίνεται μια φωνητική ταξινόμηση των 5 φωνηέντων της ΚΝ, αλλά και του ΣαμΙ.

Πίνακας 2 – Φωνητική ταξινόμηση των φωνηέντων
Ραχιαίο
Υψος
Χρησιμοποιούμενο μέρος του σώματος της γλώσσας
Μπροστινό μέρος
(Πρόσθια)
Μεσαίο μέρος
(Μεσαία)
Πίσω μέρος
(Οπίσθια)
Μεγάλο
(Υψηλά)
[i]



[u]
Μεσαίο
(Μέσα)

[e]

[o]

Μικρό
(Χαμηλά)


[a]


Ιστορική γραφή
<ι>, <η>, <υ>, <ει>, <οι>, <υι>
<ε>, <αι>
<α>
<ο>, <ω>
<ου>

Δίφθογγοι
Δύο φωνήεντα που προφέρονται το ένα αμέσως μετά το άλλο ως μία συλλαβή αποτελούν έναν δίγθογγο. Οι δίφθογγοι του ΣαμΙ (όπως και της ΚΝ) είναι 9 και φαίνονται στον Πίνακα 3.
  
Πίνακας 3 – Οι σημερινοί δίφθογγοι
Φωνητική γραφή
Ιστορική γραφή
Είδος διφθόγγου
[ai]
<αη>, <άη>, <αϊ>, <άι> κτλ.
Γνήσιοι
δίφθογγοι
(κατερχόμενοι)
[ei]
<εϊ>, <έι>, <έει> κτλ.
[oi]
<οϊ>, <όι>, <ωι> κτλ.
[ui]
<ούι>, <ούει> κτλ.
[ia]
<ια>, <ιά>, <εια>, <ειά> κτλ.
Καταχρηστικοί
δίφθογγοι
(ανερχόμενοι)
[ie]
<ιε>, <ιέ>, <ειε>, <ειέ>, <οιέ> κτλ.
[ii]
<ιοί>, <ιεί>, <οιοί>, <ειοί> κτλ.
[io]
<ιο>, <ιό>, <ιω>, <ιώ>,  κτλ.
[iu]
<ιου>, <ιού>, <οιού>, <ειού> κτλ.

Ταξινόμηση των συμφώνων
Στον Πίνακα 4 δίνεται μια φωνητική ταξινόμηση των 27 συμφώνων του Πίνακα 1.

Πίνακας 4 – Φωνητική ταξινόμηση των συμφώνων
Δ
Ι
Α
Ρ
Κ
Ε
Ι
Α
ΤΥΠΟΣ
ΑΡΘΡΩΣΗΣ
ΘΕΣΗ ΑΡΘΡΩΣΗΣ
ΔΟΝΗΣΗ
ΤΩΝ ΦΩΝΗ­ΤΙΚΩΝ
ΧΟΡΔΩΝ
ΧΕΙΛΙΚΑ
ΑΚΡΟΓΛΩΣΣΙΚΑ
ΠΡΟΣΘΙΟ­ΓΛΩΣΣΙΚΑ
ΟΠΙΣΘΟ­ΓΛΩΣΣΙΚΑ
Διπλοχειλικά
Χειλοδοντικά
Γλωσσο-δοντικά
Γλωσσο-φατνιακά
Σκληρο-ϋπερωικά
Μαλακο-ϋπερωικά
Σ
Τ
Ι
Γ
Μ
Ι
Α
Ι
Α
ΑΝΑΚΟΠΤΙΚΑ
ή ΚΛΕΙΣΤΑ
[p]  <π>


[t]  <τ>
[ʦ]  <τσ>
[c]  <κι>
[k]  <κ>
ΑΗΧΑ
[b]  <μπ, π>



[d]  <ντ, τ>
[ʣ]  <τζ>
[ɟ]
<γκ
ι, κι, γι>
[g]
<γκ, κ, γ>
ΗΧΗΡΑ
Ε
Ξ
Α
Κ
Ο
Λ
Ο
Υ
Θ
Η
ΤΙ
Κ
Α
ΡΙΝΙΚΑ
[m]  <μ>


[n]  <ν>13
[ɲ]  <νι>14
[ŋ]  <γ>
ΗΧΗΡΑ
ΤΡΙΒΙΚΑ

[f]  <φ, υ>
[θ]  <θ>
[s]  <σ, ς>
[ç]  <χι>
[x]  <χ>
ΑΗΧΑ

[v]  <β, υ>
[δ]  <δ>
[z]  <ζ>
[ʝ]  <γι>
[γ]  <γ>
ΗΧΗΡΑ
ΠΛΕΥΡΙΚΑ



[l]  <λ>
[ʎ]  <λι>

ΗΧΗΡΑ
ΠΑΛΛΟΜΕΝΑ



[r]  <ρ>


ΗΧΗΡΑ

Συνοδίτες
Οι συνοδίτες είναι μεταβατικοί φθόγγοι οι οποίοι αναπτύσσονται μετά από ένα σύμφωνο όταν ακολουθεί καταχρηστικός δίφθογγος: [ia], [ie], [ii], [io], [iu]. Οι φθόγγοι αυτοί είναι τα [j], [ç] και [ɲ] και συμβολίζονται στο κείμενο, αντίστοιχα, με γχ και ν. Ο πρώτος αναπτύσσεται μετά από τα ηχηρά τριβικά και ανακοπτικά: [v], [δ], [z], [b], [d], [ʣ] και το παλλόμενο [r], ο δεύτερος μετά από τα άηχα τριβικά και ανακοπτικά: [f], [θ], [s], [p], [t], [ʦ] και ο τρίτος μετά από το ρινικό [m]. Στον Πίνακα 5 δίνονται και αντίστοιχα παραδείγματα.

Πίνακας 5 – Οι συνοδίτες
Διεθνές σύμβολο φθόγγου
Συμβολισμός του συνοδίτη με γράμμα
Παραδείγματα λέξεων
[j]
γ
πρόβγειους (πρόβειος), πηδγιά (παιδιά), γκάζγια (γκάζια), ψάργια (ψάρια), κουbγιά (κουμπιά), κατάdγια (κατάντια), νηράτζγια (νεράτζια)
[ç]
χ
θχειάφ’ (θειάφι), πχοιός (ποιος), μασχιά (μασιά), τέτχοιους, (τέτοιος), βιτσχιές (βιτσιές), χουράφχια (χωράφια)
[ɲ]
ν
μνιά (μια), Σαμνιώτ’σσα (Σαμιώτισσα)


Σημείωση 1
Όπως φαίνεται και από τους πίνακες, το ΣαμΙ έχει όλους τους φθόγγους της Κοινής Νεοελληνικής (ΚΝ). Μια διαφορά είναι η έντονη παρουσία των αλλοφώνων [j], [c], [ʎ], [ɲ], [ç], [ɟ] και των συνοδιτών.