Σελίδες

Κυριακή 20 Απριλίου 2014

Λεξιλόγιο – Έκδοση 3

Λεξιλόγιο/Έκδοση 03
Λεξιλόγιο του Iστολογίου
Αλφαβητικός κατάλογος όλων των λέξεων και τύπων του Σαμιακού Ιδιώματος που χρησιμοποιούνται στο Ιστολόγιο1)

(Αναρτήσεις 1–7, Πλήθος εγγραφών: 1091)


1) Περιέχονται οι τύποι, λέξεις και όροι των αναρτήσεων:
1. Το φθογγολόγιο του Σαμιακού Ιδιώματος
2. Το άρθρο στο Σαμιακό Ιδίωμα (ΣαμΙ)
3. Οι προσωπικές αντωνυμίες στο Σαμιακό Ιδίωμα
4. Κώδικας ανάγνωσης
5. Οι παροιμίες της γιαγιάς μου (1η έκδοση)
6. Αρχαία ελληνικά ονόματα στον Παγώνδα της Σάμου
7. Οι παροιμίες της γιαγιάς μου (2η έκδοση)

Το Λεξιλόγιο σε αρχείο pdf: εδώ

Πέμπτη 17 Απριλίου 2014

7. Οι παροιμίες της γιαγιάς μου (2η Έκδοση)

7.   Οι παροιμίες της γιαγιάς μου1)
(Οι παροιμίης τζ’ γιιαγιιάς ημ’)

Μάρτιος 2014/Έκδοση 2
(Έχουν προστεθεί 36 παροιμιακές εκφράσεις σε εκείνες της Έκδοσης 1)

Α/Α
ΠΑΡΟΙΜΙΑΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ
στο Σαμιακό Ιδίωμα
ΑΠΟΔΟΣΗ
στην Κοινή Νεοελληνική
[Σε αγκύλες: πραγματολογική ή ετυμολογική πληροφορία]
(Σε παρένθεση: η χρήση και το μήνυμα της παροιμίας)

  1.  
Άdρας (νά ’νη) κι ας είνη κιη ξ’λένιιους.
Άντρας (νά ’ναι) κι ας είναι και ξύλινος.
(Λέγεται στην περίπτωση που μια γυναίκα δεν μπορεί να κάνει κάποια εργασία η οποία χρειάζεται ιδιαίτερη σωματική δύναμη και καλείται κάποιος άντρας να την κάνει, ο οποίος και τα καταφέρνει.)

  1.  
Αλιιά στουν αdρειουμένουνη σα dουνη πχιάσ’νη δγυό σπαζμένι’.
Αλίμονο στον αντρειωμένο όταν τον πιάσουν δύο σπασμένοι.
dρειουμένους = δυνατός, υγιής
σπαζμένους = άρρωστος, ανάπηρος]
(Λέγεται στην περίπτωση που κάποιος επιτίθεται ή αντιστέκεται σε δύο ή περισσότερους άλλους. Δεν έχει πολλές ελπίδες να νικήσει.)

  1.  
Αλιιά στουνη b’ δέν έχι’ νιύχιια να ξυστεί κιη πηριμένι’ απ’ τα ξένα.
Αλίμονο σ’ αυτόν που δεν έχει νύχια να ξυστεί και περιμένει από τα ξένα.
(Λέγεται όταν κάποιος δεν μπορεί να αυτοεξυπηρετηθεί και χρειάζεται να τον βοηθήσουν άλλοι.)

  1.  
Αλιιά στουνη π’ λιείπ’ απ’ του γάμου τ’.
Αλίμονο σ’ αυτόν που λείπει από τον γάμο του.
(Λέγεται για κάποιον όταν άλλοι αποφασίζουν ερήμην του για σοβαρό θέμα που τον αφορά άμεσα.)

  1.  
Άλλους είνη ου bαρδακάς κι άλλους είνη ου τσανακάς.

Άλλος είναι ο μπαρδακάς κι άλλος είναι ο τσανακάς.
[< μπαρδάκι’ = κουβάς, τσανάκι’ = πήλινο πιάτο]
(Δεν είναι όλοι ίδιοι, ούτε όλα τα ίδια. Λέγεται και στην περίπτωση δύο διαφορετικών απόψεων που τις συγχέει ο συνομιλητής.)

  1.  
Άλλους έχασκιη κι άλλους μηταλάβηνη.
Άλλος έχασκε κι άλλος μεταλάβαινε.
[< συμβαίνει στην μετάληψη να ανοίγει το στόμα και ο διπλανός πιστός και ο παπάς να κοινωνήσει αυτόν πρώτον.]
(Λέγεται όταν κάποιος περιμένει με σιγουριά ότι θα κερδίσει κάτι, και αυτό, την τελευταία στιγμή, το κερδίζει άλλος.)

  1.  
Άμα δέ βρέξ’ς του gώλου σ’ δέ dρωζ bαρbούνι’.
Αν δεν βρέξεις τον κώλο σου δεν τρως μπαρμπούνι.
[< Στο ψάρεμα μπορεί να χρειαστεί και να βραχείς]
(Χωρίς προσπάθεια και κόπο δεν έχεις επιτυχίες)

  1.  
Άμα ου καδής ζ’ b’δήξ’ τ’ μάνα σ’ ση πχοιόν θα πας να κριθείς;
Αν ο καδής σου «πηδήξει» τη μάνα σε ποιον θα πας να βρεις το δίκιο σου;
[καδής = δικαστής]
(Όταν το έγκλημα το κάνει η εξουσία δεν υπάρχει δικαιοσύνη.)

  1.  
Απ’ τα σύκα μέχρι τα καρύδγια.
Από τα σύκα μέχρι τα καρύδια.
[Τα καρύδια ωριμάζουν αμέσως μετά τα σύκα στο τέλος του καλοκαιριού.]
(Η φράση δηλώνει εξαιρετικά μικρό χρονικό διάστημα.)

  1.  
Απ’ του Γιιάννιους του ’Λιιό τύφλα νά ’χ’νη κιη οι δγυό
Από τον Γιάννη ως τον Ηλία τύφλα νά ’χουν και οι δύο.
(Λέγεται σε περίπτωση που καλείται να επιλέξει κανένας ανάμεσα σε δύο εξίσου ανεπιθύμητα πράγματα. Ισοδυναμεί με την παροιμία «Πιάσε τον έναν και χτύπα τον άλλον».)

  1.  
Αρουτήσανη του λιύκου: Γιιατί είνη ου σβέρκους σ’ χουdρός; κιη τσ’ απάνd’ση: Γιιατί κάνου τση δ’λιειές ημ’ μουναχός.
Ρώτησαν τον λύκο: Γιατί είναι το σβέρκο σου χοντρό; Και τους απάντησε: Γιατί κάνω μόνος μου τις δουλειές μου.
(Λέγεται όταν δεν περιμένουμε από τους άλλους να μας κάνουν κάποια δουλειά, που μπορούμε να την κάνουμε μόνοι μας και να την κάνουμε και πολύ καλά.
Πρέπει να είμαστε ανεξάρτητοι.)

  1.  
Βρήκιη dbόρτα Παναϊά.
Βρήκε την πόρτα Παναγιά.
[< Μεταφορική χρήση: «Παναγιά» = «παρθένος» = «κλειστή»)
(Λέγεται κυριολεκτικά όταν κάποιος βρίσκει μια πόρτα κλειστή, αλλά και μεταφορικά όταν απευθυνθεί κάποιος κάπου για κάποιο αίτημα και δεν βρει ανταπόκριση.)

  1.  
Γιια τ’ αdί πού χι’ δγυό τρύπης!
Για το αντί που έχει δύο τρύπες!
αdί (= αντί < αρχ. ελλ. αντίον: κυλινδρικό ξύλινο εξάρτημα του αργαλειού πάνω στο οποίο τυλίγεται το πανί. Στο ένα άκρο του το αdί έχει ορθογωνική πρισματική κεφαλή διαμπερώς διάτρητη σε δύο άξονες κάθετους μεταξύ τους, για να περνάει μέσα από τις τρύπες μικρή κυλινδρική ράβδος σε ρόλο μοχλού για την περιστροφή του κυλίνδρου.)
(Η φράση λέγεται ως απάντηση στην ερώτηση «Γιατί;», όταν η τελευταία εκφράζει αντίρρηση σε κάποια εντολή ζητώντας το «γιατί» να εκτελεστεί η εντολή)

  1.  
Δ’λιειά δέν είχιη ου Δγιάουλους κιη γάμαη τα πηδγιά τ’.
Δουλειά δεν είχε ο Διάβολος και γαμούσε τα παιδιά του.
(Λέγεται συνήθως ειρωνικά για κάποιον αργόσχολο που λέει ή ενεργεί κατά τρόπο προσβλητικό ή ενοχλητικό.)

  1.  
Δε dαγιιαdώ δγυό πράματα: πίκρης κιη γιηρουdάματα.
Δεν υποφέρω δυο πράγματα: τις πίκρες και τα γεράματα.
[dαγιιαdώ < τούρκ. dayanmak]
(Λέγεται σε περιπτώσεις στενοχώ­ριας ή κούρασης.)

  1.  
Δώ’ μ’ κιυρά μ’ τουν άdρα σ’ κιη σύ πάρ’ του gόπανου.
Δώσε μου, κυρά μου, τον άντρα σου κι εσύ πάρε τον κόπανο.
[κόπανος = χοντρό κυλιδρικό ξύλο με το οποίο χτυπούσαν τα ρούχα για να πλυθούν ή καρπούς για να αποφλοιωθούν]
(Λέγεται στην περίπτωση που σου ζητάει κάποιος κάτι που το χρειάζεσαι εσύ και αν του το δώσεις δεν θα μπορείς εσύ να κάνεις τις δουλειές σου.)

  1.  
Δώ’ μ’ μανά μ’ τν ηυχιή σ’
έλα κι α
bατείς.
Δώσε μου μάνα την ευχή σου μα έλα και να με δεις (τι κάνω).
(Λέγεται στην περίπτωση που ξεκινάει κάτι με ευχές αλλά στη συνέχεια εγκαταλείπεται στη μοίρα του.)

  1.  
Ένας κώλους φαίνητη, δγυό κουμμάτχια γιένητη.
Ένας κώλος φαίνεται, δυο κομμάτια γίνεται.
(Το έλεγαν πειρακτικά σε μικρά παιδιά που είχαν γυμνό «ποπό» π.χ. για να κάνουν τα κακά τους)

  1.  
Έχι’ς γρόσα έχι’ς γλώσσα.
Έχεις γρόσια έχεις γλώσσα (= Έχεις χρήματα; Μπορείς να μιλάς).
[γρόσα = γρόσια < γρόσι = παλιά τούρκική νομισματική μονάδα ίση με 40 παράδες]
(Αυτός που έχει χρήμα έχει και δύναμη.)

  1.  
Η γριά δέ dό ’λπιζη να παdρηυτεί κιη αρρεβώνης γιύρηυη.
Η γριά δεν έλπιζε να παντρευτεί και αρραβώνες γύρευε.
(Λέγεται για κάποιον που κάνει ενέργειες για κάτι που είναι αδύνατο ή πολύ δύσκολο να γίνει.)

  1.  
Θέλουdας ου βλάχους μη θέλουν*) ου ζωγράφους, φόρα Χ’στέ μ’ κόκκι’να τσαρούχιια.




*) = «θέλων». Εδώ η γιαγιά δεν έλεγε «μη θέλουdας», αλλά για λόγους μέτρου χρησιμοποιούσε την καθαρευουσιάνικη μετοχή. Στη σύνταξη αυτή υπάρχει το φαινόμενο της «ονομαστικής απολύτου».
Θέλοντας ο βλάχος μη θέλοντας ο ζωγράφος, φόρεσε Χριστέ μου κόκκινα τσαρούχια.
[Η ιστορία αναφέρεται σε κάποιον βλάχο που παρήγγειλε σε έναν ζωγράφο να του ζωγραφίσει μια εικόνα του Χριστού, αλλά όταν είδε την εικόνα με τον Χριστό ξυπόλυτο αρνήθηκε να την πάρει και επέμεινε ωσότου ο ζωγράφος «φόρεσε» στον Χριστό κόκκινα τσαρούχια.]
(Λέγεται με την έννοια της παροιμίας «Ο πελάτης έχει πάντα δίκιο» σε περιπτώσεις όπου ο «πελάτης» έχει άδικο.)

  1.  
Κάθη αbόδγιου γιια καλό.
Κάθε εμπόδιο για καλό.
Ανάλογο της παροιμιακής φράσης «οὐδέν κακόν ἀμιγές καλοῦ».
(Λέγεται όταν κάποια δυσκολία ή «αναποδιά» αποδεικνύεται εκ των υστέρων ευνοϊκή ή και σωτήρια.)

  1.  
Κάθη αρνάκι’ (κρέμητη) απ’ του θ’κό τ’ πουδαράκι’.
Κάθε αρνάκι (κρέμεται) από το δικό του ποδαράκι.
[< Στο κρεοπωλείο κάθε σφαχτό κρέμεται στο τσιγκέλι από τα πόδια του]
(Καθένας (οφείλει να) έχει την ευθύνη των πράξεών του.)

  1.  
Κάθητη μουναχός τ’ σά dου gούκου.
Κάθεται μόνος του σαν τον κούκο.
[σά dου gούκου < σα ντου νgούκου < σαν τον κούκο.]
(Λέγεται όταν κάποιος είναι μόνος του χωρίς να έχει για συντροφιά κανένα άλλο πρόσωπο.)

  1.  
Καλόμαθη η γριά στα σύκα κι ούλι’ τ’ νιύχτα τ’ ανηζήτα.
Καλόμαθε η γριά στα σύκα και όλη τη νύχτα τα αναζητούσε.
(Όταν συνηθίσει κανένας στα εύκολα και ευχάριστα θέλει να τα συνεχίσει και δύσκολα προσαρμό­ζεται στη στέρησή τους.)

  1.  
Κάνι’ τς αληπούς τζ βόλτης.
Κάνει της αλεπούς τις βόλτες.
(Λέγεται όταν κάποιος τριγυρίζει, κάνει βόλτες, σαν την αλεπού που πριν επιδράμει στο κοτέτσι «κόβει» βόλτες γύρω από αυτό.)

  1.  
Καπχοιανού γάιδαρου τ’ χαρίζανη κιη τουνη κοίταζη στα δόdγια.
Χάριζαν σε κάποιον έναν γάιδαρο κι αυτός τον κοίταζε στα δόντια.
[Από τα δόντια του ζώου φαίνεται η ηλικία του]
(Λέγεται στην περίπτωση που γίνεται ή προσφέρεται σε κάποιον κάτι καλό και αυτός το κριτικάρει.)

  1.  
Κάτση γιέρου στου κιηλιί σ’γιια να μη χάσ’ς d’ τιμή σ’.
Κάτσε γέρο στο κελί σου για να μη χάσεις την τιμή σου.
[Η απομόνωση ενός καλόγερου σο κελί του του εξασφαλίζει λιγότερους πειρασμούς.]
(Λέγεται σε κάποιον για να αποφύγει να εκτεθεί σε κάποιον πειρασμό.)

  1.  
Κιη του γιύφτου γιια φουτχιά.
Και τον γύφτο για φωτιά.
[γύφτους = σιδηρουργός
Ο σιδηρουργός είχε πάντοτε φωτιά στο εργαστήρι του, που την άναβε και την διατηρούσε με το «φυσερό» του, για να πυρακτώνει και να κατεργάζεται τα σιδερένια εργαλεία και αντικείμενα που κατασκεύαζε.
Στη φράση αυτή ο «γύφτος» θεωρείται υποτιμητικά ως ο κατώτατης τάξης άνθρωπος.]
(Λέγεται με την έννοια ότι ακόμα και ο κατώτατης τάξης άνθρωπος, που δεν τον υπολογίζεις, μπορεί να σου φανεί χρήσιμος.)

  1.  
Μακριά απ’ τη φ’στάνα μ’
κιι ας είν’ κιι η μάνα μ’.
Μακριά από τη φουστάνα μου κι ας είναι και η μάνα μου.
[φ’στάνα = φουστάνα = μεγάλο φουστάνι]
(Οι πολύ στενές σχέσεις πολλές φορές δημιουργούν προβλήματα. Καλό είναι να κρατάς κάποια απόσταση από τους άλλους για να μην μπερδεύονται στις δουλειές σου και σου κάνουν κουμάντο.)

  1.  
Μαρή Πάτρα κώλους!
Μωρή Πάτρα κώλος!
[Πάτρα = Κλεοπάτρα, κώλος = τρύπα της βελόνας]
Η αδελφή κάποιας Πάτρας είχε αγοράσει μια καινούργια βελόνα ραψίματος που είχε μεγάλη τρύπα και περνούσε εύκολα η κλωστή μέσα της και με αυτήν τη φράση φώναξε στην Πάτρα δυνατά τον ενθουσιασμό της έτσι που άκουσε όλη η γειτονιά. Και η φράση έμεινε...]
(Η φράση λεγόταν κοροϊδευτικά είτε στην κυριολεξία όταν περνούσε εύκολα η κλωστή από την τρύπα μιας βελόνας είτε μεταφορικά από μια «γειτόνισσα» για τα οπίσθια κάποιας άλλης...)

  1.  
Μή μη πλιηγάζ’ς! 
(Βλέπε και «Πλιηγή τ’ Φαραώ».
Μη με πληγάζεις!
[πλιηγάζου = ενοχλώ επίμονα και φορτικά, βασανίζω. Ετυμολογία: ίσως από τις «πληγές του Φαραώ»]
(Λεγόταν σε ενοχλητικούς που δεν εννοούσαν να σταματήσουν να παρενοχλούν.)

  1.  
Μνιά στου καρφί, δγυό στου πέταλου.
Μια στο καρφί, δυο στο πέταλο.
[Κάθε ένα εύστοχο χτύπημα του σφυριού του πεταλωτή στο καρφί για να στερεωθεί το πέταλο, δύο άστοχα στο πέταλο].
(Χρησιμοποιείται κυριολεκτικά σε περιπτώσεις άστοχων κινήσεων σε μαστορέματα ή μεταφορικά όταν υπάρχει μικρή ευστοχία σε επιδόσεις.)

  1.  
’νούς παρά πράμα
Ενός παρά πράμα.
[παράς = 1/40 του τουρκικού γροσιού]
(Λεγόταν για να χαρακτηρίσει κάτι ελάχιστης αξίας ή κάποια ελάχιστη ποσότητα)

  1.  
dράπ’ τουν ένανη dράπ’ τουν άλλουνη έκανη τουν άdρα τς κιηρατά.
Ντράπου τον έναν, ντράπου τον άλλον έκανε τον άντρα της κερατά.
[ντράπου = προστακτική του ρήμα­τος «ντρέπομαι»
πιθανή ετυμολόγηση:
είτε:
εν + τρέπομαι > εντρέπομαι > Προστ. Ενεστώτα: εντρέπου > 'ντρέπου > ντράπου (με επηρεσμό από το συνοπτικό θέμα εντραπ- του β' Αορίστου )
είτε:
β' μέσος Αόρ., Οριστ. ενετραπόμην,
Προστ. εντραπο
> 'ντραπού > ντράπου (με ανέβασμα του τόνου)]

(Λέγεται για το δυσμενές αποτέλεσμα των συνεχών υποχωρήσεων κάποιου σε ένα ζήτημα.)

  1.  
Ξηράδγια!
Ξεράδια! (να βγάλεις = Να ξεραθείς!)
[ξηράδ’ = ξεράδι, ξερό κλαδί δέντρου]
(Λέγεται αρατικά – σαν κατάρα – ως ανταπάντηση στην απάντηση «Δέ ξέρου» =δεν ξέρω.)

  1.  
Οdά ’πρηπη δέν έβρηχιη, του Μάη δρουσουλόγαη.
Όταν έπρεπε δεν έβρεχε, τον Μάη δροσολόγαγε.
(Τον Μάιο οι βροχές κάνουν ζημιές στην αγροτική παραγωγή· γι’ αυτό και δεν είναι επιθυμητές.)

  1.  
Όπχοιους βρίσκι’ κιη πουρεύητη τύφλα τ’ κιη παdρεύητη
Όποιος βρίσκει και πορεύεται τύφλα του και παντρεύεται.
[βρίσκω = μπορώ,
πορεύομαι = διάγω, ζω, περνώ· μεταφορικά: έχω σεξουαλικές σχέσεις]
[= Όποιος μπορεί να έχει ελεύθερες σεξουαλικές σχέσεις είναι ανοησία να παντρευτεί.]
(Παλιότερα – όταν οι προγαμιαίες σχέσεις απαγορεύονταν κυρίως στις γυναίκες – λεγόταν ως σύνθημα σε/για άγαμους άντρες· σήμερα λέγεται και για άγαμες γυναίκες.)

  1.  
Όπχοιους δεν έχι’ να ξυστεί τουνη τρώνη οι ψύλλι’.
Όποιος δεν έχει να ξυστεί τον τρώνε οι ψύλλοι.
[Οι ψύλλοι προκαλούν φαγούρα στο δέρμα και χρειάζεται να ξύνεται συνεχώς αυτός που τους έχει. Μάλιστα σε μεριές όπως στην πλάτη χρειάζεται και τη βοήθεια οργάνου ή άλλου ατόμου]
(Πρέπει να αντιμετωπίζουμε οι ίδιοι τα προβλήματά μας. Αλλιώς, υφιστάμεθα τη μοίρα μας.)

  1.  
Όπχοιους πνιίγι’κιη του μητάνιιουση.
Όποιος πνίγηκε το μετάνοιωσε.
(Λέγεται όταν καλοσυνέψει μετά από μεγάλη κακοκαιρία.
Και για να δηλώσει ότι σε δύσκολες καταστάσεις δεν εγκαταλείπουμε τις προσπάθειες. Τα πράγματα θα καλυτερέψουν μετά και θα το μετανοιώσουμε.)

  1.  
Όπχοιους φ’λάει τουν ουdά τρώει του τζουρβά. Όπχοιους γιυρίζ’μυρίζ’.
Όποιος φυλάει τον οντά τρώει τον τσορβά. Όποιος γυρίζει (κάνει βόλτες έξω από το σπίτι) μυρίζει.
[ουdάς < οντάς < τούρκ. oda = δωμάτιο
τσουρβάς = τσορβάς, σούπα < τούρκ.
corba]
γιυρίζου = γυρίζω = κυκλοφορώ έξω από το σπίτι]
(Πολλές φορές αυτοί που μένουν μέσα στο σπίτι και δεν φεύγουν για να κάνουν βόλτα ή να διασκεδάσουν έχουν κάποιο όφελος που το στερούνται όσοι βρίσκονται «έξω». π.χ. μπορούν να απολαύσουν κάποιο νόστιμο φαγητό, που οι άλλοι μόνο τη μυρωδιά του μπορεί να πάρουν είδηση όταν επιστρέψουν)

  1.  
Ου bηνάκι’ς κιι ου βγιηνάκι’ς ή απ’ τό ’να αυτί dbαίνι’ κιι απ’ τ’ άλλου βγιαίνι’.
Ο μπαινάκης κι ο βγαινάκης ή από το ένα αυτί του μπαίνει κι από το άλλο βγαίνει.
(Λέγεται όταν κάποιος δεν ακολουθεί τις οδηγίες παρ’ όλο που αυτές του έχουν ειπωθεί.)

  1.  
Ου bουd’κός στη dρύπα τ’ δέ χώραη κιη κουλουκιύθης έσηρνη.
Ο ποντικός στην τρύπα του δεν χωρούσε και κολοκύθες έσερνε.
(Λέγεται στην περίπτωση που κάποιος υπερεκτιμά τις ικανότητες ή δυνατότητές του και επιχειρεί ενέργειες πέραν των δυνάμεών του χωρίς επιτυχία.)

  1.  
Ου Γιιάννι’ς ου σπασμένους.
Ο Γιάννης ο «σπασμένος».
(Λέγεται στην περίπτωση που κάποιος έχει χτυπήσει και/ή πονάει σε παραπάνω από ένα σημεία του σώματός του.)

  1.  
Ου κ’φός όπους θέλι’ τα τηργιάζ’.
Ο κουφός όπως θέλει τα ταιριάζει.
(Λέγεται στην περίπτωση που ο συνομιλητής άκουσε άλλη λέξη από εκείνη που του είπαμε.)

  1.  
Ου λουλός μη του να θ’μάτη χιαίρητη.
Ο τρελός με το να θυμάται χαίρεται.
[ο τρελός συχνά γελάει μόνος του]
(Λέγεται σε περίπτωση ανεξήγητης θυμηδίας κάποιου και μάλιστα σε περίσταση που δεν είναι αστεία.)

  1.  
Ου λουλός στουν ανιήφουρου γιά θα τρώει γιά θα τραγ’δάει.
Ο τρελός στον ανήφορο ή θα τρώει ή θα τραγουδάει.
[λουλός = λωλός, τρελός
Το να τρώει κανένας ή να τραγουδάει ενώ ανεβαίνει στον ανήφορο είναι δύσκολη υπόθεση]
(Λέγεται όταν κάποιος ενεργεί αστόχαστα.)

  1.  
Ου σηρέτ’ς θέλι’ ανάμ’σ’ σηρέτ’.
Ο σερέτης θέλει ενάμιση σερέτη.
[σερέτης = δύστροπος, στριμμένος < τουρκ. irret]
(Ο δύστροπος χρειάζεται να του φερθείς περισσότερο δύστροπα για να καταλάβει.)
Παρόμοιο με το «Του γαϊδούρ’ θέλι’ ανάμ’σ’ γαϊδούρ’.»

  1.  
Ου τηληυταίους γιά καλόμοιρους γιά κακόμοιρους
Ο τελευταίος ή καλόμοιρος ή κακόμοιρος
(Λέγεται γι’ αυτόν που παίρνει τελευταίος σε κάποια μοιρασιά, γιατί το τελευταίο μερίδιο μπορεί να είναι μικρότερο αλλά μπορεί να είναι και μεγαλύτερο από τα προηγούμενα)

  1.  
Ου τρηλός μη d’τρηλάρα τ’ γιημίζ’ τη gιλάρα τ’.
Ο τρελός με την τρελάρα του γεμίζει την κοιλάρα του.
[Ένας τρελός αντιμετωπίζεται συχνά με επιείκεια και συγκατάβαση από τους άλλους οι οποίοι του κάνουν και τα χατίρια...]
(Λέγεται για κάποιους «πουλάνε τρέλα» και καταφέρνουν να «βολεύονται» γενικώς.)

  1.  
Π’λάς τουν ήλιιου κι αγουράζ’ς του φηgάρ’.
Πουλάς τον ήλιο και αγοράζεις το φεγγάρι.
(Λέγεται όταν, χωρίς λόγο, δεν εκμεταλλευόμαστε το φως της μέρας και κάνουμε τις εργασίες μας τη νύχτα.)

  1.  
Παπά πηδί, Δγιαόλ’ αgόνι’.
Παπά παιδί, Διαβόλου εγγόνι.
(χαρακτηρισμός κάποιου που έχει πατέρα παπά, αλλά οι πράξεις του είναι αντίθετες από εκείνες που θα έκανε ή θα ενέκρινε ένας παπάς.)

  1.  
Πάρη άθρουπου απ’ αθρώπ’ κιη σκιύλου απού μάdρα.
Πάρε άνθρωπο από ανθρώπους και σκύλο από μαντρα.
[άθρουπους απ’ αθρώπ’ = άνθρωπος από καλή οικογένεια
σκιύλους απού μά
dρα = σκύλος εκπαιδευμένος (όχι αδέσποτος)]
(Το καλό περιβάλλον επηρεάζει ευμενώς το «ποιόν», τον χαρακτήρα.)

  1.  
Πίτα b’ δέ dρώς τί ση μέλι’ κιι ά gαεί.
Πίτα από την οποία δεν τρως, τί σε μέλει και αν καεί;
[b’ δέ dρώς < π’ δέ ντρώς < που δεν τρως]
gαεί < ά νgαεί < αν καεί»]
(Δηλώνει την πλήρη αδιαφορία για θέματα που δεν αφορούν το στενό προσωπικό συμφέρον)

  1.  
Πλιηγιή τ’ φαραώ!
 (Βλέπε και: Μή μη πλ
ιηγάζ’ς!)
Πληγή του φαραώ!
[Ο θεός των Ισραηλιτών τιμώρησε τον φαραώ της Αιγύπτου και τον λαό του (επειδή αρνήθηκε να αφήσει τους Ισραηλίτες να φύγουν από την Αίγυπτο) με 10 μεγάλες συμφορές, που αναφέρονται στην Παλ. Διαθήκη ως «πληγές»]
(Αποκαλούνταν έτσι, κάποιος – συχνά ένα παιδί – που ενοχλούσε επίμονα, ατακτούσε ή έκανε ζημιές)

  1.  
Πρώτα φεύγι’ η ψ’χιή κιη μητά του χούι.
Πρώτα φεύγει η ψυχή και μετά το χούι.
[χούι = (κυρίως κακή) συνήθεια]
(Λέγεται για συνήθειες που είναι πολύ βαθειά ριζωμένες και δύσκολα ξεριζώνονται.)

  1.  
Σαράdα χρόνιια στου Μ’σίρ κιη στραγάλιια δέν έφαης.
Σαράντα χρόνια στην Αίγυπτο και στραγάλια δεν έφαγες.
[Μ’σίρ = Μισίρ (< τουρκ. Misir) = Αίγυπτος, χώρα με σημαντική παραγωγή ρεβυθιών, από τα οποία παρασκευάζονται τα στραγάλια]
(Λέγεται σε κάποιον που δεν έχει καλή γνώση ή επίδοση σε κάτι που το έχει ακούσει ή δει πολλές φορές και θα έπρεπε να το ξέρει.)

  1.  
Σκότουνη τρηλιοί πλιήρουνη τζηρημέδης.
Σκότωνε τρελούς πλήρωνε τζερεμέ­δες.
[τζερεμές = άδικη ζημιά]
(Βάζοντάς τα με κάποιον που δεν πολυεκτιμάς ενδέχεται να ζημιωθείς εσύ περισσότερο.)

  1.  
Στου gαταραμένου τόπου του Μάη μήνα βρέχι’.
Στον καταραμένο τόπο τον Μάη μήνα βρέχει.
(Τον Μάιο οι βροχές κάνουν ζημιές στην αγροτική παραγωγή· γι’ αυτό και δεν είναι επιθυμητές.)

  1.  
Στουλιίστ’κιη η νιύφ’κι απόμ’νη.
Στολίστηκε η νύφη κι απόμεινε.
(Λέγεται όταν κάνουμε μεγάλη προετοιμασία για κάποιο αναμενόμενο γεγονός, το οποίο όμως, τελικά, δεν συμβαίνει.)

  1.  
Σφάξη μη πασά μ’ ν’ αγιιάσου.
Σφάξε με πασά μου να αγιάσω.
[< αγιάζω = ανακηρύσσομαι άγιος]
(Για κάποιον που δέχεται ένα μαρτύριο ή μια ταπείνωση με μόνο σκοπό τη δόξα.)

  1.  
Σώπα συ Καλέμηνα να πει η Κατσουρίνηνα!
Σώπα εσύ Καλέμαινα, να πει η Κατσουρίναινα!
[Καλέμηνα: κάποια γυναίκα, πιθανότατα σύζυγος ή κόρη κάποιου με το όνομα «Καλέμης»
Κατσουρίνηνα: σύζυγος ή κόρη κάποιου με το όνομα «Κατσουρίνης»]
(Λεγόταν στην περίπτωση που κάποιος διέκοπτε κάποιον που μιλούσε ασταμάτητα για να μπορέσει να μιλήσει και ο άλλος.)

  1.  
Τ’ αgιειά γιινιήκαν θυμνιατά
κιη τα σκατά λιιβάνιι
κι’ τουν απαθρώπουν τα πηδγιά
γιινιήκαν καπητάνιιοι.
Τ’ αγγειά γινήκαν θυμιατά
και τα σκατά λιβάνι
και των απανθρώπων τα παιδιά
γινήκαν καπετάνιοι.
[απάθρουπους (< απάνθρωπος) = ανυπόληπτος/τιποτένιος άνθρωπος]
(Λέγεται για άχρηστους και ανυπόληπτους ανθρώπους, ή γόνους ανυπόληπτων ανθρώπων, που κατάφεραν να βρεθούν σε υψηλές θέσεις, από τις οποίες περιστάνουν τους τέλειους κάνοντας μάθημα στους πολλούς.)

  1.  
Τα μηταξουτά βρακιιά θέλ’νηb’δέξα σκέλιια.
Τα μεταξωτά βρακιά θέλουν επιδέξια σκέλια.
(Τα δύσκολα και σοβαρά εγχειρή­ματα χρειάζονται και ανάλογα προσόντα.)

  1.  
Τα πισ’νά ξουράφχια κόβ’νη.
Τα πίσω–πίσω (= τα τελευταία) ξυράφια κόβουν.
[< Όταν ξυρίζεται κανένας, στο τελευταίο «χέρι» του ξυρίσματος, που μπορεί να είναι και «κόντρα», ενδέχεται να κοπεί.]
(Από το τελικό αποτέλεσμα κρίνεται μια ενέργεια. Το αρχαίο: Πρὸς τὸ τελευταῖον ἐκβὰν ἓκαστον τῶν πρὶν ὑπαρξάντων κρίνεται).

  1.  
Τζ dηbέλας η κλουστή είνη μνιά ουργιιά κιη μ’σή.
Της τεμπέλας η κλωστή είναι μια οργιά και μισή.
(Αυτός που δεν κάνει με προθυμία κάτι, προσπαθεί να αποφύγει τον κόπο επινοώντας διάφορους τρόπους που ενδέχεται να απαιτήσουν περισσότερο κόπο, όπως δηλαδή στο ράψιμο, χρησιμοποιώντας κλωστή με μήκος μεγαλύτερο από το κανονικό που μπορεί να χειριστεί, η «τεμπέλα» ράφτρα αντιμετωπίζει προβλήματα – π.χ. μπέρδεμα της κλωστής – που μπορεί τελικά να κάνουν τη «βαρετή» δουλειά να διαρκέσει πολύ περισσότερο.)

  1.  
Τί πητάγιηση σα d’ ατσίb’του κκιί;
Τί πετάγεσαι σαν το ατσίμπητο κουκί;
[τζbάου (< τσιμπάω) τα κκιιά = κόβω (με μαχαίρι ή με τα δόντια μου) το φύτρο από τα ξερά κουκιά, ώστε να μην περιέχουν μέσα τους κλεισμένο αέρα, ο οποίος από τη θέρμανση κατά το βράσιμο αν δεν βρεί έξοδο να διαφύγει θα κάνει τα κουκιά να «σκάσουν» μέσα στην κατσαρόλα ή και να πετάγονται έξω από αυτήν!]
(Λεγόταν συνήθως, με επιτμητικό ύφος, στα μικρά παιδιά όταν αυτά «χώνονταν» σε συζητήσεις των μεγάλων.)

  1.  
Τν έκανη αρμένικιια (βίζιτα).
Την έκανε αρμένικη (βίζιτα)
(έκανε πολύωρη επίσκεψη)

  1.  
Τνη πάdρηψα τη στάμνα.
Την πάντρεψα τη στάμνα (= την έσπασα τη στάμνα)
[Μεταφορική χρήση το ρήματος «παντρεύω» και του ρήματος «σπάζω» = ξεπαρθενεύω, διακορεύω (μετοχή: «σπασμένη»):
γυναίκα παντρεμένη = γυναίκα «σπασμένη»
στάμνα σπασμένη = στάμνα «παντρεμένη»]

  1.  
Τό ’χι’ η κούτρα τ’ να κατηβάζ’ ψείρης.
Τό ’χει η κούτρα του να κατεβάζει ψείρες.
[κούτρα (< λατ. scutra) = μέτωπο, κεφάλι]
(Λέγεται για κάποιον που έχει κακό χαρακτήρα και επομένως η κακή συμπεριφορά του είναι αναμενόμενη ή για κάποιον που είναι άτυχος ή του συμβαίνουν συνεχώς αναποδιές.)

  1.  
Τού ’πανη να χιέσ’ κι αυτός ξηκουλιιάστ’κιη.
Του είπαν να χέσει κι αυτός «ξεκωλιάστηκε».
(Λέγεται όταν, από υπερβάλλοντα ζήλο, προβαίνει κανένας σε ενέργειες που ξεπερνούν τα σχετικά όρια.)

  1.  
Του γαϊδούρ’ θέλι’ ανάμ’σ’ γαϊδούρ’.
Το γαϊδούρι θέλει ενάμισι γαϊδούρι.
[γαϊδούρι = αγενής, κακότροπος]
(Ο κακότροπος χρειάζεται να του φερθείς περισσότερο κακότροπα για να καταλάβει.)
Παρόμοιο με το «Ου σηρέτ’ς θέλι’ ανάμ’σ’ σηρέτ’.»

  1.  
Του καλό σύκου του τρώνη οι κουρούνης.
Το καλό σύκο το τρώνε οι κουρούνες.
[κουρούνα: κορώνη, πουλί που ανήκει στην ίδια οικογένεια με το κοράκι]
(Λέγεται όταν κάτι καλό δεν έχει την τύχη που του αξίζει ή για καλόν άνθρωπο που κάποιοι επιτήδειοι τον εκμεταλλεύτηκαν.)

  1.  
Του καλό ψάρ’ ή τς ουκάς ή τς π’κουσάς.
Το καλό ψάρι είναι ή της οκάς ή της μπουκιάς.
[b’κώνου = μπουκώνω > μπουκω­σιά > b’κουσά > π’κουσά = μπουκιά]
(Καλά/νόστιμα ψάρια είναι τα πολύ μικρά ή τα πολύ μεγάλα και όχι τα ενδιάμεσου μεγέθους.)

  1.  
Τυραγνιιέτη σα dουν αβάφτ’στου.
Τυραννιέται σαν τον αβάφτιστο.
[Υπήρχε η δοξασία ότι κάποιος που πέθαινε αβάφτιστος, πήγαινε στην κόλαση, όπου τον ανάγκαζαν να κουβαλάει νερό με ένα ελιόφυλλο για να γεμίσει την κολυμπήθρα του γα να βαφτιστεί]
(Λέγεται για κάποιον που περνάει συνεχείς και μεγάλες ταλαιπωρίες στη ζωή του.)

  1.  
Φρίντζει dε φρίντζει τομ bαρά μου έδωκα.
Αφρίζει δεν αφρίζει τον παρά μου έδωσα.
[< Φράση που είχε πει κάποιος ξένος ονόματι Σολομόν – όχι και τόσο έξυπνος – ο οποίος είχε έρθει και έμενε στον Παγώνδα της Σάμου. Μια μέρα αγόρασε τυρί από κάποιο παντοπώλη, αλλά αυτός του έδωσε – για πλάκα – σαπούνι. Έτριψε, λοιπόν, το σαπούνι στα μακαρόνια και όπως έτρωγε, το σαπούνι άφριζε στα χείλια του. Με τη φράση αυτή απάντησε στην παρατήρηση που του έκαναν: «Σολομόν, αυτό το τυρί αφρίζει!».]
(Λέγεται όταν κάποιος ξόδεψε χρήματα για κάποιο αντικείμενο και αυτό του προέκυψε ελαττωματικό, ή όχι όπως το ήθελε, αλλά αυτός «συμβιβάζεται» και το χρησιμο­ποιεί έστω και έτσι.)

  1.  
Χιέρι μ’ ’νιεί ’δάρι μ’ ’νιεί, ούλα μανά μ’ ’νούνη.
Το χέρι μου πονεί, το πόδι μου πονεί, όλα, μάνα μου, πονούνε.
[< έτσι είχε εκφραστεί κάποτε κάποιο μικρό παιδί στη μαμά του]
(Λέγεται στην περίπτωση που κάποιος παραπονιέται ότι πονάει σε παραπάνω από ένα σημεία του σώματός του ή του έχουν τύχει ταυτόχρονα παραπάνω από μία «συμφορές».)


–––––––––––––––––––––––
1) Αγγελική Γ. Ζούρα-Τσαμπαλά (1886–1965)